دم معماران قدیم گرم که خانه را برای رسیدن به آرامش می ساختند. خانه های قدیمی تلفیقی بودند از سردر ورودی، سکوها، هشتی ها، ایوان ها، دالان ها، حیاط ها و اتاق ها، حوض ها، آشپزخانه ها و آبریزگاه ها. سکوها بیرون از فضای خانه و چسبیده به در ورودی، جایی برای استراحت رهگذران و محلی برای گفت وگو با همسایه ها بود که اگر سرت را بالا می کردی سازه ای هلالی شکل را می دیدی که زمستان ها مانع خیس شدن زیر برف و باران بود و تابستان ها حکم سایبان در برابر آفتاب سوزان را داشت.

درهای ورودی خانه های قدیمی هم چوبی و دولنگه بود که رویشان کوبه های حلقه ای و چکشی سوار بود که صاحبخانه، زن یا مرد بودن مهمان را از روی صدای کوبه ها تشخیص می داد. در ورودی که باز می شد پای مهمان در اولین گام به هشتی ها می رسید؛ به فضایی هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی که باز هم سکوهایی برای نشستن در آنها وجود داشت.

دالان خانه های قدیم هم حکایت خودش را داشت. همان راهروهای پر پیچ و خمی که به این علت پیچ و تاب داشت که تازه واردان به محض ورود از فعالیت های درون حیاط باخبر نشود. اما حیاط، قلب تپنده خانه ها بود که نه فقط فضایی برای انجام امور خانه بلکه محیطی برای برگزاری مراسم مختلف و جمع شدن فامیل و دوستان بود. اندرونی ها هم که مصداق آرامش بود، همان اتاق ها و تالارهایی که جز خودمانی ها کسی پایش به آنجا نمی رسید.

خانه های قدیمی جایی برای لمس راحتی و آسایش بود چون معماران چند نسل قبل، تعبیرشان از خانه، جایی برای دور هم جمع شدن اعضا و تقویت دوستی ها بود. برای همین در ساختن بنا وسواس داشتند که جهت خانه به سمت نور خورشید و قبله باشد تا در روزهای گرم، سایه داشته باشد و در روزهای سرد آفتابگیر بشود.

سبک معماری و زندگی ایرانیان قدیم این گونه بود و به همین علت است که حالا در عصر مدرنیته، خیلی ها افسوس بازگشت به آن دوره ها را می خورند و با این که در خانه های مدرن زندگی می کنند دلشان برای آن همه آرامش و صمیمیت تنگ می شود.

? خانه های تنگ، دل های تنگ تر

شاید همه تقصیرها به گردن معماران نباشد که یادشان رفته یک ایرانی حتی در قرن بیست و یکم هم یک ایرانی است با تمام نیازهایی که نیاکانش داشته اند. شاید تقصیر افزایش جمعیت و کمبود زمین و عصر ارتباطات باشد که سبک زندگی ما مردم را عوض کرده و با دستکاری ذائقه هایمان، کاری کرده که در آپارتمان های تنگ و بدقواره زندگی کنیم و همیشه دلمان بخواهد از این خانه های دلگیر بیرون برویم و دمی در کنار گلی، درختی یا فواره آبی، آرام بگیریم.

می گویند خانه های امروزی ما مردم، نقلی است اما گاه کار از نقل می گذرد. قیمت زمین در شهرها که سیر صعودی گرفت وسعت آپارتمان ها هم آب رفت. حالا بیشتر مردم در خانه هایی زندگی می کنند که از آشپزخانه همه جای خانه در تیررس نگاه است و اگر کسی در اتاق خواب، خوابیده باشد همه حتی تازه وارد ها نیز او را می بینند. سرویس های بهداشتی هم فقط چند قدم با نشیمن فاصله دارد. برای همین وقتی مهمانی در خانه است کمتر کسی در سرویس های بهداشتی احساس راحتی می کند.

خانه های امروزی ما که چاردیواری های دخمه مانندند بیشتر از آن که جایی برای زندگی آدم ها باشد، جایی برای کیپ به کیپ چیده شدن اسباب زندگی اند که خودشان از بس زیاد و متراکم اند مانع اصلی برای زندگی کردن شده اند. برای همین است که ما دلمان در خانه ها می گیرد. برای همین است که بیرون رفتن از خانه برای تازه کردن نفس میانمان رسم شده. برای همین است که بچه هایمان از ماندن در خانه بیزارند و پارک کوچک محل که جایی برای دویدن دارد را به نشستن در فضایی تنگ و شلوغ که برای این که همسایه ها به درونش نگاه نیندازند، با پرده های کلفت پوشیده شده ترجیح می دهند.

? وداع تلخ با حیاط

بچه ها، بزرگ ترین بازنده های زندگی در آپارتمان هستند. آنها که روزی به سمت حیاط خانه پر می کشیدند و در حوض شیرجه می رفتند و آب تنی می کردند حالا اگر شانس بیاورند و اجازه داشته باشند درون حمام های تنگ آپارتمان ها در لگن پلاستیکی حمام آب بازی می کنند.

بچه های امروز نمی توانند در خانه بدوند چون همسایه پایین و بغل و بالا از صدای دویدن عذاب می کشد. آنها حتی نمی توانند بلند بخندند چون صدای قهقهه کودکانه شان تا هفت خانه آن?طرف تر می رود و صدای مردم را در می آورد. بچه ها در خانه های امروزی اگر درس و مشق نداشته باشند تنها وسیله سرگرمی شان تلویزیون است و بازی های کامپیوتری که کارشناسان می گویند خوره روان بچه هاست.

کودکان امروز از کودکان دیروز شیطان تر نیستند و بیشتر از آنها خطر نمی کنند اما چون در خانه های تنگ با آداب و رسوم عجیب که در هیچ زمانی موردپسند ایرانی ها نبوده، زندگی می کنند شیطان تر و غیرقابل کنترل تر به چشم می آیند. اگر روزی معجزه ای شود و دوباره حیاط و حوض آب به خانه های ما مردم برگردد درستی این جمله ثابت خواهد شد.

? کولر، بادگیر، آب انبار، ساید بای ساید

باد خنکی که کولرهای گازی به صورت می زنند نظیر ندارد. زیبایی ای که یک یخچال فریزر ساید بای ساید به خانه می دهد بی همتاست، چشم اندازی که مبلمان های خوشرنگ و طرح به خانه می دهند مثال زدنی است، اما اینها کجا و دلنشینی بادگیرها و آب خنکی که از آب انبارها بیرون می آمد و در کاسه های سفالی سرکشیده می شد کجا؟

مردم امروز همه جور وسایل راحتی دارند؛ گوشت را چرخ گوشت چرخ می کند، سبزی را سبزی خردکن، آب میوه را آبمیوه گیری، جمع کردن خرده آشغال ها را جاروبرقی، پاک کردن لکه های چربی را بخارشوی ها و پودرهای چند آنزیمه ماشین لباسشویی و بقیه کارها را دستگاه های ریز و درشتی که برای رتق و فتق امورخانه ساخته شده اند.

نمی شود خدمات این وسائل به بشر را نادیده گرفت و نمک نشناسی کرد و اعتراف نکرد به یمن حضور این وسایل در خانه ها چرخاندن امور زندگی تا چه حد راحت شده است. اما موضوع این است که ما مردم که روزی گوشت کنار گذاشته برای غذا را در هاون های سنگی می کوبیدیم و آنقدر له اش می کردیم که برای پخت کوفته آماده شود یا مایی که ساعت ها به پارچه های رنگارنگ چشم می دوختیم و با ضربه های سوزن و نخ روی پارچه، لباس هایی با تن خور زیبا می دوختیم حالا با این که دیگر کسی چنین توقعی از ما ندارد ولی کمتر از قبل احساس آرامش و آسایش می کنیم.

شاید این احساس به سبک زندگی امروزی مان برگردد؛ به وسواس ما برای کشیدن پارچه های بزرگ روی مبل ها و مبارزه با لکه های غبار که عاشق نشستن روی مبل است و به اشتیاق ما برای خریدن جدیدترین لوازم زندگی که لازمه بودنشان حرکت با احتیاط در خانه است.

البته شاید نتوان حکم داد که مردم امروز چون ایرانی اند حتما باید به سبک نیاکانشان زندگی کنند و خانه ها را از فناوری خالی کنند ولی می شود این پیشنهاد را داد که در همین خانه های به روز و مدرن، اسباب خانه را طوری چید که همه در آن احساس راحتی کنند. مثلا شاید این پیشنهاد خوبی باشد که به جای خریدن مبلمان استیل که اعضای خانه یا اجازه نشستن روی آن را ندارند یا اگر می نشینند نباید زیاد روی آن جابه جا شوند، مبلمانی راحتی خرید که هم کار مبلمان را بکند و هم وسیله ای برای راحتی اعضای خانواده باشد.

یا مثلا اگر خانه ها کوچک و نقلی اند و بیش از یک اتاق ندارند باز هم پشتی های قرمز و ترکمن حتی اگر یک جفت هم شده در آن چیده شود تا بزرگسالان و بچه های خسته و تازه از راه رسیده با تکیه دادن به آن دمی به آسایش برسند. تا به حال فکر کرده اید اگر به جای نوشیدن آب و چای در لیوان های فرانسوی و ژاپنی که همیشه دلهره لب پر شدنشان وجود دارد، سردی و گرمی نوشیدنی ها را در لیوان های سفالی آبی رنگ بنوشیم تا چه حد به هویت ایرانی مان نزدیک شده ایم؟

? حفظ حریم خصوصی

هزار دلیل می توان آورد که چرا ما ایرانی ها حالا ترجیح می دهیم مثل خودمان زندگی نکنیم و مدام چشممان به خارجی ها باشد و از آنها الگو بگیریم. کوچک شدن خانه های ما هم هزار دلیل دارد و دیگر بعید به نظر می رسد بتوانیم هر کدام از ما خانه های حیاط دار و دلباز داشته باشیم. اما در چنین شرایطی مگر می شود زندگی را متوقف کرد؟ مگر می شود از دیگران خواست حالا که فضای خانه ها تنگ است قید راحتی را بزنند؟ این هم محال است از کسی بخواهیم حالا که چاره ای جز جمع شدن زیر سقف هایی کوچک وجود ندارد از حفظ حریم شخصی شان صرفنظر کنند.

آن زمان که خانه های ایرانی اندرونی و بیرونی داشت و اندرونی ها چند اتاق، این وسعت فضا خود به خود سبب می شد هر یک از اعضای خانواده برای خود حریمی شخصی داشته باشند. اما حالا که در خانه های نقلی، پدر و مادر و چند فرزند زندگی می کنند و یک اتاق خواب خانه متعلق به چند نفر است حفظ حریم شخصی با چالش روبه رو شده است.

اما با امکانات موجود، باز هم چاره ای نیست چون نه می شود فضای خانه را بزرگ تر کرد و نه می شود از حریم شخصی چشم پوشید. ولی می توان طوری رفتار کرد که هم حرمت افراد در خانه های کوچک حفظ شود و هم حریم خصوصی شان. در کتاب های روان شناسی و گفته های روان شناسان نسخه ای وجود دارد که اگر رعایت شود نتیجه ای که گفته شد به دست می آید. خلاصه این نسخه یک کلمه است؛ ایجاد صمیمیت میان اعضای خانواده. به اعتقاد روان شناسان ورود به حریم خصوصی افراد از سوی هر کسی که انجام شود دال بر بی اعتمادی به فردی است که در کارش سرک کشیده می شود.

به همین علت درس اول آنها به پدر و مادرها این است که همه توان خود را برای ایجاد صمیمیت با فرزندان به کار ببرند تا این ارتباط عاطفی عمیق، هیچ مساله مخفی و پنهانی بین آنها باقی نگذارد و در نتیجه زمینه شکسته شدن حریم خصوصی افراد فراهم نشود. بی شک اگر این رابطه عاطفی در خانه ای برقرار باشد فرزندان نیز دست از سرک کشیدن در کار دیگران برمی دارند چون شک ندارند که اعضای خانواده در همه حال به هم حقیقت را می گویند.

البته حسن پاشا شریفی، روان شناس وعضو هیات علمی دانشگاه یک نکته تکمیلی هم برای این موضوع دارد و آن اینکه وقتی فرزندان از سن کودکی خارج شدند دیگر نباید تابع محض ما باشند و باید بتدریج از آزادی عمل بیشتری برخوردار شوند یعنی ما باید برای آنها حریم استقلال و آزادی قائل شویم و در اموری چون انتخاب لباس و انتخاب دوست، دست آنها را باز بگذاریم و در تمام مراحل زندگی، راهنما و دلسوز خوبی برایشان باشیم و طوری با آنها رفتار کنیم که مطمئن باشند به آنان علاقه مندیم. اگر در خانواده ای روابط بین کوچک ترها و بزرگ ترها این گونه تعریف شود، می شود مطمئن بود که در آن نه حریمی شکسته می شود و نه عضوی آزار می بیند بلکه خانه برای همه افراد، به محیطی گرم تبدیل می شود که با وجود چیدمان مدرنش پر از گرما و صمیمیت خانه های قدیم است.

نوشته : حمید بروغنی در روزنامه جام جم